امام خمینی (ره)  فرمود: نماز معجونی الهی است که  سعادتِ فرد و جامعه را در دنیا و آخرت تضمین می‌کند؛‌ نماز، کارخانۀ انسان‏ سازی است.1 هدف درس‏های پیش‏رو این است که از وضو تا تعقیبات نماز را بررسی کنیم.

اولین پلۀ نماز «طهارت» است. در فقه اسلام، به وضو، غسل و تیمم، طهارت گفته می‌شود. چون می‌خواهیم به دیدار پروردگارمان برویم،‌ بدن،‌ لباس، مکان، فکر، روحم و دلمان باید طاهر و پاکیزه باشد.

پیامبر گرامی اسلام (صلی الله و علیه و آله)  فرمودند: کلید بهشت، نماز و کلید نماز، وضو است. گاهی دربارۀ وضو کم‏کاری می‌کنیم. در آموزش‌های  نماز در بخش وضو باید تأمل بیشتری داشته باشیم. ایستگاه وضو، ایستگاه مهمی است. ‌باید فکر کنیم: فلسفۀ ‌وضو چیست؟ چه وضویی از ما خواسته‌اند؟ چه آدابی در وضو به کار رفته است؟ ما در مدارس نباید به شستن دست و صورت اکتفا کنیم، بلکه باید به گونه‏ای دربارۀ وضو سخن بگوییم تا فکرها درگیر شود.

 از امام حسن مجتبی (علیه السلام)  پرسیدند: چرا ما نمی‌توانیم در نماز حضور قلب داشته باشیم؟ ایشان‌ فرمودند: این مسئله به وضو برمی‏گردد؛ با آرامش از ایستگاه وضو به سمت نماز بیایید، آب را اسراف نکنید و توجه کنید که می‌خواهید چه کاری انجام می‏دهید؟ به دیدن چه کسی می‌خواهید بروید؟ با چه کسی می‌خواهید ملاقات کنید؟ از امام باقر (علیه السلام)  روایت شده: «لا صلاة الا بطهور»؛ نمازِ ‌بدونِ طهارت وجود ندارد.

امام رضا (علیه السلام)  دربارۀ فلسفۀ وضو فرمودند: «لِأَنْ يَكُونَ الْعَبْدُ طَاهِراً»؛ علت این‏که نمازگزار باید وضو داشته باشد این است که بنده باید پاکیزه  باشد. «إِذَا قَامَ بَيْنَ يَدَيِ الْجَبَّارِ عِنْدَ مُنَاجَاتِهِ»؛ وقتی می‌خواهد در پیشگاه خدا مناجات کند، باید طاهر و پاکیزه باشد. «نَقِيّاً مِنَ الْأَدْنَاسِ‏ وَ النَّجَاسَة»؛ از آلودگی‌ها، پلیدی‌ها و نجاسات باید پاک باشد. «مَع ما فيهِ مِن ذَهابِ الکَسَلِ و طَردِ النُّعاسِ»؛ یک علتِ ‌دیگر وضو این است که تماس آب ـ به‏ خصوص اگر خنک باشد ـ با پوست صورت، دل‏مُردگی، افسردگی، کسالت و خواب‏ آلودگی را از بین می‌برد و به جایش شادابی و نشاط می‌آورد. «وَتَزْكِيَةِ الْفُؤَادِ لِلْقِيَامِ بَيْنَ يَدَيِ الْجَبَّارِ»؛ وضو، دل را نیز پاکیزه و آماده می‌کند؛ بنابراین وضو، هم ظاهر و هم باطن انسان را برای دیدار با پروردگار آماده می‏کند. هم‏چنین روایات بسیاری به ما توصیه کردند که: در همه حال وضو داشته باشید؛ حتی هنگامی که می‌خواهید بخوابید و یا غذا بخورید.

در روایات آمده: که روزی پیامبر اکرم (صلی الله و علیه و آله)  شیطان را که بسیار عصبانی بود، در خیابان دید. از او پرسید: چه شده؟ گفت: عصبانی هستم. ‌پیامبر (صلی الله و علیه و آله)  پرسید: از چه کسی؟ گفت: از شانزده گروه عصبانی هستم؛ اولین گروه خود شما هستید ... و کسانی که دوست دارند همیشه باوضو باشند.

از این روایت به‏دست می‏آید که شیطان، طرف‏دار آلودگی، گناه و پلیدی است، و کسی که وضو می‌گیرد، احساسی به او دست می‏دهد که میل ندارد به سمتِ‌ آلودگی گرایش پیدا کند.

با وضو بخوابیم، چرا که در خواب هم، یا از سوی شیطان‌ها و یا از سوی فرشته‌ها پیام ارسال می‏شود؛ مانند کسی که از خواب بیدار می‌شود و موبایلش را نگاه می‌کند که هفت یا هشت پیامک برای او رسیده است. اگر می‌خواهیم خواب خوب و آرامی داشته باشیم و شیطان‌ها با ما تماس نگیرند،‌ باید با وضو بخوابیم، باید قبل از خواب قرآن بخوانیدم؛ ﴿إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التّوابین و يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرينَ﴾؛ (خداوند، توبه‏کنندگان و باوضوها و پاکیزه‌ها را دوست دارد.)

در آب وضو نباید اسراف شود. پیامبر اکرم (صلی الله و علیه و آله)  فرمود:

الْوُضُوءُ بمُدٌّ و الْغُسْلُ بصَاعٌ سَيَأْتِي أَقْوَامٌ بَعْدِي يَسْتَقِلُّونَ ذَلِكَ أُولَئِكَ عَلَى‏ خِلَافِ‏ سُنَّتِي؛ آب وضو باید به اندازۀ 10 سیر (750گرم) باید باشد. (اگر به لیتر بگوییم، باید دو‏سوم لیتر باشد. آب غسل هم باید در حد سه لیتر باشد.) در آینده مسلمانانی خواهند آمد که می‏گویند: این اندازه آب برای وضو یا غسل کم است. آن‏ها مخالف سنت

امیرالمؤمنین (علیه السلام)  پسری به نام «محمد حنفیه» داشت. چون مادرش «حنفیه» نام دارد، او را به نام مادرش صدا می‌زنند. دوازده ـ سیزده سالش بود. حضرت امیر (علیه السلام)  روزی دست او را گرفت و کنار آب آورد. فرمود: عزیزم! این طوری وضو بگیر:

مرحلۀ اول: شکر‏گزاری از نعمت آب

 همین که نگاهت به آب افتاد، از نعمت آب تشکر کن، چرا که آب نعمتِ گران‏بهایی است و اگر نباشد و یا‌ کم شود،‌ زندگیِ انسان‌ها مختل می‏گردد.‌

 مرحلۀ دوم: شستن دست‏ها پیش از وضو و خواندن دعا

پسرم! پیش از این‏که وضو بگیری، دست‌هایت را تا مچ بشور و بگو: «بِسْمِ اللهِ وَ بِاللهِ اللّهُمَّ اجْعَلْنی مِنَ التَّوّابینَ وَ اجْعَلْنی مِنَ المُتَطَهِّرینَ؛ خدایا، مرا از پاکیزه‌ها و توبه‏کننده‏‌ها قرار بده!»

مرحلۀ سوم: شستن صورت و خواندن دعا

پسرم!‌ هنگامی که صورتت را برای وضو می‏شویی، بگو: خدایا، مرا از رو‏سفیدانِ در قیامت قرار بده و از رو‏سیاهان قرار نده! (اللّهُمَّ بَیِّضْ وَجْهی یَوْمَ تَسْوَدُّ فیهِ الْوُجوهُ وَ لا تُسَوِّدْ وَجْهِی یَوْمَ تَبْیَضُّ فیهِ الْوُجوهُ)؛ در هر وضو یاد قیامت کردن، اثرات بسیاری دارد. در قیامت انسان‌ها دو دسته‌اند. ﴿وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ مُّسْفِرَةٌ * ضَاحِكَةٌ مُّسْتَبْشِرَةٌ * وَ وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ عَلَيْهَا غَبَرَةٌ * تَرْهَقُهَا قَتَرَةٌ * أُولَئِكَ هُمُ الْكَفَرَةُ الْفَجَرَةُ﴾؛ بعضی‌ها صورت‌هایشان سفید و درخشان و خندان و شاداب است. و بعضی صورت‌ها سیاه و ناراحت است.

مرحلۀ چهارم: شستنِ دست راست و خواندن دعا

پسرم! وقتی دست راستت را می شویی ، بگو: خدایا، کارنامۀ عملم در قیامت را به دست راستم بده! «اللّهُمَّ اعْطِنى کِتابی بِیَمینی و الْخُلْدَ فی الْجِنانِ بِیَساری وَ حاسِبْنی حِساباً یَسیراً»

مرحلۀ پنجم: شستنِ دست چپ و خواندن دعا

پسرم! هنگامی که دست چپت را می‌شویی، بگو: خدایا، کارنامۀ عملم را به دست چپم نده! «اللّهُمَّ لا تُعْطِنی کِتابی بِشِمالی وَ لا مِنْ وَراءِ ظَهْری وَ لا تَجْعَلْها مَغْلُولَةً الى‏ عُنُقی وَ اعُوذُ بِکَ مِنْ مُقَطَّعاتِ النّیرانِ»، قرآن می‌گوید: روز قیامت آن‏هایی که عملکرد قابل قبولی دارند، فرشته‌ها از جلو می‌آیند و کارنامه‌هایشان را به دست راستشان می‌دهند و آن‏هایی که عملکرد ضعیفی دارند مردود هستند و  فرشته‌ها از عقب، یعنی توهین‏ آمیز، می‌آیند و کارنامه‌هایشان را در دست چپشان می‌گذارند. قرآن کریم می‌فرماید:

﴿فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِيَمِينِهِ * فَيَقُولُ هاؤُمُ اقْرَؤُا كِتابِيَه * فَهُوَ فِي عِيشَةٍ رَّاضِيَةٍ * فِي جَنَّةٍ عَالِيَةٍ * قُطُوفُهَا دَانِيَةٌ * كُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِيئاً بِما أَسْلَفْتُمْ فِي الْأَيَّامِ الْخالِيَةِ * وَ أَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِشِمالِه‏ * فَيَقُولُ يا لَيْتَنِي لَمْ أُوتَ كِتابِيَه‏ * يَا لَيْتَهَا كَانَتِ الْقَاضِيَةَ * خُذُوهُ فَغُلُّوهُ، ثُمَّ الْجَحِيمَ صَلُّوه﴾‏ 2؛ کسی که کارنامه‏اش دست راستش است،‌ می‌گوید: ‏ای اهل محشر بیایید کارنامۀ من را بخوانید، در رضایت‏مندی و شادمانی به سر می‌برد، بر بلندای بهشت مستقر می‌شود، میوه‌ها آماده و آویزان گفته می‌شود: بفرمایید میل کنید، این مزد کاری است که در دنیا وقت داشتید و انجام دادید، اما کسی که کارنامه‏ اش دستِ چپش است، می‌گوید: کاش این مایه بدبختی را نمی‌دادند دست من؛ دستگیرش کنید، دستبند به دستش بزنید، بندازیدش در جهنم.

مرحلۀ ششم: کشیدن مسح سر و خواندن دعا

پسرم! وقتی سرت را مسح می‌کشی، بگو: خدایا، سرتاپا مرا غرق در رحمتت کن! «اللّهُمَّ غَشِّنی بِرَحْمَتِکَ وَ بَرَکاتِکَ و عَفْوِکَ»

مرحلۀ هفتم: کشیدن مسح پا و خواندن دعا

 و وقتی پاها را مسح می‌کشی، بگو: خدایا، قدم‌هایم را در پل صراط نلرزان! «اللّهُمَّ ثَبِّتْنی عَلَى الصِّراطِ یَوْمَ تَزِلُّ فیهِ الْاقْدامُ وَ اجْعَلْ سَعْیی فی ما یُرْضیکَ عَنّی یا ذا الْجَلالِ وَ اْلإِکْرامِ»

روی جهنم پل باریکی است که هر کس بتواند از آن پل رد شود به بهشت وارد می‌شود؛ موقف سختی است. اگر در هر وضو این احساس به او دست بدهد، تأثیر بسیاری بر زندگی انسان می‏گذارد؛ از همین روست که روایت شده: وضو، کلید نماز، و نماز کلید بهشت است.